Kryengritja e Bjellorusisë – Udhëheqësja Revolucionare Aksidentale

Për shumë bjellorusë, neveria e Sviatlana Tsikhanouskaya për politikën e bëri atë një mjet efektiv për dëshirën dhe zemërimin. Fotografia nga Andrew Miksys për The New Yorker

Një reporter i famshëm

Si arriti Sviatlana Tsikhanouskaya të sfidojë diktaturën e vendit të saj.

Nga Dexter Filkins, NewYorker.com – 6 dhjetor 2021 – Përktheu Arben Çokaj

Në anën veriore të Sheshit të Pavarësisë, në kryeqytetin e Bjellorusisë, Minsk, është Shtëpia e Qeverisë – një rresht ndërtesash të bardha kuboide, secila me një tabelë me dritare identike të zeza. Anëtarët e parlamentit hyjnë përmes hyrjes kryesore, duke kaluar një statujë të lartë të Leninit dhe një varg pemësh, që qëndrojnë mes disa hektarësh trotuare dhe tullash. Personat që duan të vizitojnë Komisionin Qendror të Zgjedhjeve përdorin një hyrje të vogël në të djathtë. Pasditen e 10 gushtit 2020, Sviatlana Tsikhanouskaya hyri në hyrjen më të vogël, për t’u ankuar se fitorja e saj në zgjedhjet presidenciale ishte vjedhur.

Tsikhanouskaya nuk ishte një politikane karriere; ajo ishte e bija e një shoferi kamioni, nënë e dy fëmijëve, e cila kishte lënë mënjanë karrierën si mësuese e anglishtes për të ndihmuar djalin e saj të shurdhër të mësonte të fliste. Një seri e pamundur ngjarjesh e kishin shtyrë atë që të sfidonte Presidentin Alexander Lukashenko, diktatorin e fundit në Evropë, për udhëheqjen e Bjellorusisë.

Disa muaj më parë, bashkëshorti i Tsikhanouskaya, një gazetar i quajtur Siarhei Tsikhanouski, kishte deklaruar kandidaturën e tij kundër Lukashenkos, të cilin ai e kishte tallur pamëshirshëm si një autokrat të paaftë, një “kacabu” që po rrënonte vendin. Për vite të tëra, Lukashenko kishte organizuar rregullisht zgjedhje presidenciale dhe çdo herë pretendonte një fitore të lehtë. Këtë herë, megjithatë, pati një reagim të fortë popullor, i frymëzuar pjesërisht nga raportet e Siarheit. Ai u arrestua dhe u hodh në një “qeli dënimi”, një kuti betoni të lagur pa dritare. Qindra të tjerë tashmë ishin burgosur për vënien në dyshim të regjimit.

Me Siarhein në burg, Tsikhanouskaya vendosi të drejtonte vetë. Në fillim, ajo hezitoi. Kur e takova kohët e fundit, ajo rrezatonte bukuri të sinqertë: fytyra e saj është e gjerë, e përshtatur nga flokë të drejtë kafe, zëri i saj i thjeshtë dhe i fortë. “Unë jam e rastësishme,” më tha ajo. “Unë nuk po e ndërtoj karrierën time, nuk po heq hesapet, nuk e di gjuhën e politikës, nuk më pëlqen ky biznes. Unë po e bëj këtë për popullin bjellorus dhe për burrin tim. E burgosën për asgjë.”

Platforma e Tsikhanouskaya përbëhej nga vetëm tre kërkesa: liria për të burgosurit politikë; një kushtetutë e re që reduktonte kompetencat e Presidencës; dhe zgjedhje të reja. Por fjalimet e saj ishin galvanizuese. “Zyrtarët shtetërorë nuk kanë arritur të kuptojnë se nuk janë kandidatët individualë, por njerëzit që kërcënojnë pushtetin e tyre,” i tha ajo një turme të trazuar në Minsk. “Dhe njerëzit janë të ngopur duke jetuar në poshtërim dhe frikë.”

Lukashenko nuk pranoi të debatonte me Tsikhanouskaya dhe me sa duket nuk e konsideroi atë si një rrezik të mjaftueshëm për ta arrestuar. “Kushtetuta jonë nuk është shkruar për një grua dhe shoqëria jonë nuk është e gatshme të votojë për një grua,” tha ai në një mbledhje në një fabrikë traktorësh në maj. “Presidenti do të jetë burrë, jam më se i sigurt”. Por, me shpejtësi befasuese, bjellorusët morën anën e saj kundër regjimit. Opozita miratoi një flamur bardh e kuq – një simbol i përpjekjes së parë të shkurtër të Bjellorusisë për pavarësi, në 1918 – të cilin Lukashenko e ka ndaluar që atëherë. Ata gjithashtu filluan të mbanin shirita të bardhë, si një sinjal mbështetjeje. Tubimet e Tsikhanouskaya tërhoqën turma të mëdha. “Ne ngritëm një skenë dhe një mikrofon në një fushë dhe erdhën pesë mijë njerëz,” më tha një ndihmës shtypi i quajtur Gleb German.

Në ditën e zgjedhjeve, më 9 gusht, bjellorusët u dyndën drejt qendrave të votimit, me qindra mijëra të veshur me shirita të bardhë në kyçet e dorës. Tsikhanouskaya dhe aleatët e saj ishin të sigurt se ajo kishte fituar. Por, atë natë, Lukashenko deklaroi se kishte marrë më shumë se tetëdhjetë për qind të votave – një pretendim absurd, i cili i nxori protestuesit e indinjuar në rrugë. Ndërsa Tsikhanouskaya iu lut turmave të qëndronin paqësore, policia e Lukashenkos hodhi granata trullosëse, rrahu dhe hodhi gaz lotsjellës ndaj demonstruesve dhe arrestoi mijëra.

Të nesërmen, me rrugët përsëri të mbushura me protestues, Tsikhanouskaya dhe avokati i saj, Maxim Znak, iu afruan komisionit zgjedhor për të paraqitur protestën e saj. Pranë hyrjes, ata gjetën një kordon oficerësh sigurie me kostume të errëta, me armë në brez; dy burra prisnin brenda. Ata e njohën njërin prej tyre si Andrei Pavlyuchenko, një zbatues famëkeq, që ka shërbyer si shef i sigurisë së Lukashenkos dhe shef i policisë së tij të internetit.

Burrat i thanë Znak të largohej, më pas e çuan Tsikhanouskaya në një dhomë të errët dhe mbyllën derën. “Fushata juaj ka mbaruar,” i tha Pavlyuchenko asaj. Ata i dhanë asaj një zgjedhje, kujton ajo. Ajo mund të shkonte në burg, duke lënë djalin dhe vajzën e saj të rriteshin nga të tjerët. Ose ajo mund të largohej menjëherë nga vendi; një makinë po priste. “Gjithçka për të cilën mund të mendoja ishin fëmijët e mi,” tha ajo.

Disa orë më vonë, dy zyrtarët e çuan Tsikhanouskaya drejt një dalje të pasme. Në dalje, ajo kaloi Znakun. “Më falni, Maks,” tha ajo ndërsa po dilte me nxitim nga dera.

Burrat e kaluan me makinë Tsikhanouskaya nëpër qytet, duke kaluar turmat e protestuesve, disa duke brohoritur emrin e saj. Thirrjet ishin aq të forta sa dukej se xhamat e makinës dridheshin. “Shiko çfarë ke bërë,” tha njëri nga burrat. Disa minuta më vonë, ata arritën në shtëpinë e Tsikhanouskaya dhe burrat i thanë asaj të paketonte një çantë. Atje asaj iu bashkua Maryia Maroz, menaxherja e fushatës së saj. Edhe ajo po dëbohej.

Burrat i ngarkuan në makinën e Marozit, me Pavlyuchenko në sediljen e pasagjerit dhe automjetet e policisë përpara dhe pas. Rreth orës 3 të mëngjesit, ata mbërritën në kufirin e Lituanisë, ku dy fëmijët e vegjël të Marozit prisnin ta takonin. Pavlyuchenko doli dhe u tha të kalonin me makinë përmes postës kufitare, e cila dukej e përgatitur për mbërritjen e tyre. Tsikhanouskaya mendoi për një moment se ajo mund të qëllohej, por makina vazhdoi të lëvizte dhe ajo kaloi në Lituani.

Të nesërmen në mëngjes, dy video të Tsikhanouskaya u shfaqën në internet. Ajo dukej e rraskapitur, e trishtuar, e thyer. Në të parën, të bërë ndërsa po ndalohej në Bjellorusi, ajo u tha protestuesve të shkonin në shtëpi, se protestat kishin mbaruar. Në të dytën, të regjistruar pasi ajo kishte ikur nga vendi, Tsikhanouskaya ishte e lirë, por mesazhi i saj ishte edhe më përfundimtar. Ajo u tha popullit të Bjellorusisë se ishte mundur. “Mendova se kjo fushatë më kishte çelikuar vërtet dhe më kishte dhënë aq shumë forcë sa mund të përballoja çdo gjë,” tha ajo, duke luftuar me lotët. “Por mendoj se jam ende e njëjta grua e dobët që kam qenë gjithmonë.” Pak çaste më vonë, video u errësua.

Kur vizitova Minskun, korrikun e kaluar, prisja të gjeja një shtet të zymtë post-sovjetik, me shumëkatëshe betoni dhe punëtorë të dëshpëruar, që dilnin nëpër rrugë. Kisha gjysmë të drejtë. Pjesa më e madhe e qendrës së qytetit ishte e rrethuar nga ndërtesat brutaliste dhe monumentet sovjetike; Avenue e Pushtuesve ishte në hije nga Stela, një obelisk pesëmbëdhjetëkatësh me një majë si thikë. Megjithatë, në lagje të tjera, bulevardet e gjera dhe kafenetë në natyrë e bënë Minskun të ndihej po aq kozmopolit sa Berlini. Vura re vetëm disa mbetje të protestave: një flamur bardh e kuq u shpalos nga një dritare e katit të dytë dhe u tërhoq shpejt brenda; një procesion grash të veshura me të bardha, të cilat ecnin në heshtje dhe shpejt u zhdukën.

Ikonografia e regjimit aktual është shumë më e pranishme. Një mëngjes, ndërsa kaloja me një taksi përpara një kolone me automjete ushtarake, shoferi im qeshi dhe më tregoi me gisht. “Lukashenko,” tha ai. “Bum-bum-bum-bum.” Lukashenko është gjashtëdhjetë e shtatë, një figurë bombastike me një kokë të madhe katrore, një mustaqe të shkurtuar ngushtë dhe një qafë të trashë që fryhet pas këmishave të tij. “Ai ka një lloj karizme negative,” më tha Pavel Latushka, një ish-ministër i kulturës që u largua nga Bjellorusia vitin e kaluar, pasi denoncoi represionin. “Që nga momenti kur e takoni, ai po ju dominon.” Në seancat e kabinetit, ministrat e tij shpesh kanë frikë të takojnë vështrimin e tij. Një herë, më tha Latushka, Presidenti ndaloi një diskutim për biznesin e qeverisë për ta paralajmëruar: “Nëse më tradhëton ndonjëherë, unë do të të mbys me duart e mia“.

Lukashenko është përballur shpesh me sfida me kërcënime. Pasi ai pretendoi fitoren ndaj Tsikhanouskaya, vendet perëndimore vendosën sanksione gjithëpërfshirëse ndaj regjimit të tij. Si përgjigje, Lukashenko ndërmori një skemë të çuditshme, për të destabilizuar shtetet fqinje, në të cilën dhjetëra mijëra njerëz nga Iraku, Afganistani dhe gjetkë u ftuan të përdorin Bjellorusinë si një trampolinë për migrimin në perëndim. Ndërsa refugjatët u grumbulluan në kampe të shkreta në kufijtë e Polonisë dhe Lituanisë, pjesa më e madhe e Evropës u përfshi në krizë. Në kohën kur u zgjidh, këtë vjeshtë, zgjedhjet që e nisën atë, u harruan kryesisht në Perëndim.

Brenda vendit të tij, Lukashenko ka imponuar një lloj paternalizmi të ashpër. “Ai e konsideron veten mbrojtës të Bjellorusisë – nga Perëndimi, nga Rusia, nga ekstremistët brenda”, më tha një person që e njeh prej shumë vitesh. “Ai mendon se të gjithë të tjerët janë një foshnjë, një fëmijë, kundër madhështisë së tij.” Lukashenko, vazhdoi ky person, ka ruajtur rendin, kryesisht me forcën e vullnetit të tij dhe me nxitjen e forcave të tij të sigurisë: “Rrugët janë të pastra, njerëzit shkojnë në punë. Bjellorusia është ende një shtet sovjetik dhe Lukashenko është një personalitet sovjetik.” Forca e frikshme e policisë sekrete e vendit njihet ende si KGB.

Lukashenko, fëmija i vetëm i një nëne të braktisur, u rrit në fshatin Kopys, në atë që atëherë ishte Republika Socialiste Sovjetike Bjelloruse. Ai e filloi karrierën e tij si funksionar i mitur sovjetik, duke punuar si roje kufiri, pedagog ideologjik dhe drejtues i një ferme derrash në pronësi të shtetit. Kur Bashkimi Sovjetik u shemb, në vitin 1991, Rusia u bë e pavarur dhe Republika Bjelloruse, e shkëputur nga spiranca e saj, pasoi. Lukashenko ishte tridhjetë e shtatë.

Bjellorusia kishte fituar pavarësinë më parë, në periudhën e trazuar afër fundit të Luftës së Parë Botërore, por ajo nuk zgjati aq sa duhet që të lulëzonte një ndjenjë e identitetit kombëtar. Midis 1937 dhe 1940, pjesa më e madhe e elitës u fshi, pasi spastrimet staliniste përfshinë vendin. Shumë viktima janë varrosur në varre masive në Kurapaty, një pyll jashtë Minskut, i cili mund të mbajë deri në një çerek milioni njerëz. Duke vizituar atje, gjeta kryqe që shtriheshin aq thellë në pisha saqë shtrirja më e largët ishte e padukshme në hije. Nacionalizmi bjellorus nuk u shtyp aq shumë sa u shkatërrua.

Kur pavarësia erdhi përsëri, pati një periudhë kaotike përshtatjeje. Më pas, në vitin 1994, Bjellorusia mbajti zgjedhjet e para dhe të vetme të lira. Lukashenko kandidoi si një populist, duke luftuar korrupsionin; gjatë fushatës ai vishte çdo ditë të njëjtën xhaketë. Në detyrë, ai premtoi të ruante rrjetin e sigurisë dhe punësimin e qëndrueshëm të rendit të vjetër, duke qëndruar kundër kaosit që pushtoi shtetet postkomuniste, që kishin tentuar një tranzicion të shpejtë drejt ekonomisë së tregut. “Ne nuk ndoqëm rrugën e shkatërrimit,” u tha Lukashenko gazetarëve rusë në 2005. “Ne qëndruam në themelin që u krijua në Bashkimin Sovjetik, këtu, në këtë tokë dhe filluam të ndërtonim një ekonomi normale.”

Në vitet në vijim, Lukashenko bëri ndryshime kushtetuese që e lejuan atë të konsolidonte pushtetin. Disa nga kundërshtarët e tij politikë u zhdukën dhe supozohej se ishin vrarë me urdhër të tij. Në vitin 2001, me shtypin e heshtur dhe parlamentin e mbytur, Lukashenko organizoi ato që konsideroheshin gjerësisht si zgjedhje të manipuluara; pasuan disa të tjerë. “Ata vendosin përpara kohe, Lukashenko do të fitojë tetëdhjetë e tetë përqind të votave,” tha Jaroslav Romanchuk, i cili kandidoi në 2010. Sa herë që protestuesit dilnin në rrugë, policia kundër trazirave godiste. Në një fjalim këtë verë, Lukashenko paralajmëroi inteligjencën e vendit që të qëndronte jashtë politikës: “Para se të bëni diçka, mendoni – shikoni çdo hap tuajin“.

Çelësi i mbijetesës së Lukashenkos ishte një garanci e pashprehur ruse. Duke filluar nga vitet një mijë e nëntëqind e nëntëdhjetë, Rusia ra dakord të shiste në Bjellorusi sasi të mëdha nafte dhe gazi natyror me çmime të zbritura. Kjo marrëveshje i siguroi Bjellorusisë një standard relativisht të lartë jetese, ndërkohë që lejoi qeverinë e Lukashenkos të rishiste produktet e naftës jashtë vendit me çmimet e tregut. Bjellorusë të shquar dhe diplomatë perëndimorë vlerësuan se me kalimin e viteve, fitimet e kompanive ruse dhe bjelloruse të energjisë arritën në dhjetëra miliarda dollarë.

Sipas këtyre zyrtarëve, Lukashenko u pasurua gjithashtu nga shitja e gazit dhe naftës ruse dhe nga kontrabanda midis Evropës dhe Rusisë. Një raport për Kongresin e SHBA, i botuar në vitin 2006, e vlerësoi pasurinë e tij personale në një miliard dollarë. Me siguri është rritur që atëherë; një ish-zyrtar i lartë bjellorus e tha atë më afër dhjetë miliardë, duke shtuar se Lukashenko e drejtonte vendin si “një biznes familjar“.

Zyrtarët e Lukashenkos mbeten besnikë, pjesërisht sepse lejohen të pasurohen, nga kontrabanda, ryshfetet dhe çfarëdo mjeti tjetër, që mund të krijojnë. Stanislav Luponosov, një ish oficer sigurie që hetoi krimin e organizuar dhe korrupsionin, më tha se zyra e Lukashenkos dhe KGB i identifikonin njerëzit, në mënyrë rutinore për të mos i ndjekur. “Kur kjo ndodhte, njeriu duhej të bindej,” tha ai.

Që në fillim, Lukashenko pohoi afinitetin e vendit të tij me Rusinë, “vëllanë tonë të madh“. Ai e bëri rusishten gjuhë zyrtare. Tekstet shkollore u rishkruan për të theksuar kulturën e përbashkët të dy vendeve; kontrollet e imigracionit u eliminuan plotësisht. Lukashenko i minimizoi vazhdimisht krimet e Stalinit, duke deklaruar një herë: “Unë absolutisht nuk jam i mendimit se Stalini është armiku“. Disa vite më parë, ai shprehu miratimin e një restoranti të ndërtuar në Kurapaty, me pamje nga varret e viktimave të Stalinit. U quajt Le të shkojmë dhe të hamë.

Në fund të viteve njëmijë e nëntëqind e nëntëdhjetë, Lukashenko propozoi bashkimin e Rusisë dhe Bjellorusisë në një vend, të cilin ai imagjinonte se do ta drejtonte. Në vend të kësaj, Vladimir Putin erdhi në pushtet dhe filloi të cenonte pavarësinë e Bjellorusisë. Dy burrat shfaqeshin shpesh së bashku, Putini i padepërtueshëm dhe i lehtë, dhe Lukashenko i ndezur dhe imponues. Por ishte gjithmonë e qartë se kush dominonte; në një foto të vitit 2018, Lukashenko qëndronte me këmbët e hapura për t’u ulur në lartësinë e Putinit. Gjatë një takimi vitin e kaluar në Detin e Zi, mediat ruse të lajmeve treguan Lukashenkon duke u gëzuar në valët e ftohta, ndërsa Putini qëndroi i sigurt në tokë të thatë. Televizioni shtetëror raportoi se Putin i kishte kërkuar të futej në ujë. “Putini kënaqet duke e poshtëruar atë,” tha ish-ministri Latushka.

Megjithatë, Lukashenko lulëzoi. Një tifoz i hokejit në akull, ai ndonjëherë luante për kamerat, me sukses të dukshëm. Ai lindi të paktën një fëmijë jashtë martese – një djalë i quajtur Nikolai, i cili besohet gjerësisht si pasardhësi i tij i zgjedhur. Ai ka mbajtur gjithashtu një varg dashnoresh. Gruaja që përflitet se ishte e fundit e tij, Maria Vasilevich, u kurorëzua Miss Bjellorusia në vitin 2018. (Vasilevich ka mohuar se lidhja është romantike.) Dyshja u shfaqën së bashku në një ndeshje hokej dhe në një kërcim zyrtar. Në fillim të vitit 2019, Lukashenko i dha asaj një medalje shtetërore për kontributin në një “ringjallje shpirtërore” në Bjellorusi. Në zgjedhjet e atij viti, të cilat rezultuan në një spastrim për partitë besnike të Lukashenkos, Vasilevich fitoi një vend në parlament.

Sviatlana Tsikhanouskaya ka lindur në vitin 1982, gjatë viteve të fundit të sundimit sovjetik. Ajo u rrit në Mikashevichi, një qytet minierash graniti në Bjellorusinë jugore, ku babai i saj drejtonte një kamion për një fabrikë çimentoje dhe nëna e saj punonte si kuzhiniere në një kafene. Në momentet e lira, prindërit e saj lexonin sa të mundnin, por duhej të bënin kujdes se çfarë diskutonin me fëmijët e tyre. “Si çdo familje, ne folëm për politikë,” më tha Tsikhanouskaya. “Por në kuzhinë, duke pëshpëritur, kështu që askush nuk mund të dëgjonte.”

Kur Tsikhanouskaya ishte tre vjeç, centrali bërthamor i Çernobilit u shkri përtej kufirit dhe një re e madhe kontaminimi u përhap. Rreth shtatëdhjetë për qind e pasojave zbarkuan në Bjellorusi dhe krijuan një krizë të paprecedentë të shëndetit publik. Rrezatimi helmoi shiun, barin, qumështin dhe mishin e lopëve. Mijëra njerëz u sëmurën. “Ne nuk mund të shpëtonim,” tha Tsikhanouskaya. Me shpresën për të shmangur sëmundjen, nëna e saj pinte verë të kuqe – një gotë të vogël në ditë.

Si vajzë, Tsikhanouskaya studioi anglisht, në një program eksperimental që përdorte tekste amerikane dhe gjuha frymëzoi kureshtjen për botën. “E dija se kishte diçka më shumë se ajo që po jetonim,” tha ajo. Në vitin 1996, kur ajo ishte trembëdhjetë vjeç, një organizatë bamirëse e quajtur Chernobyl Lifeline ftoi një grup fëmijësh bjellorusë të kalonin verën në Roscrea, Irlandë, një qytet i lashtë tregu në County Tipperary. Fëmijët u zgjodhën sepse pasojat i kishin lënë të dobët. Tsikhanouskaya ishte e shëndetshme, por mësuesja e saj e anglishtes gjithsesi e shtoi atë në grup, sepse ajo ishte studentja e saj yll.

Henry Deane, një nga organizatorët e Chernobyl Lifeline, më tha se fëmijët bjellorusë ushqeheshin heroikisht, çoheshin te mjekët dhe dentistët dhe festoheshin në të gjithë Roscrea; kur u organizoi ahengje në kopsht, erdhën qindra vendas. Gjatë udhëtimeve nëpër fshat, Deane e vendosi Sviatlanën në sediljen e përparme, në mënyrë që ajo të mund të përkthente për fëmijët e tjerë. Bisedat varionin gjerësisht, në tema të tilla kontestuese si Zoti dhe politika. “Sveta ishte kurioze për gjithçka,” tha Deane.

Tsikhanouskaya u kthye në Irlandë për tre vera të tjera dhe u mahnit nga sa të hapur dhe të gëzuar dukeshin qytetarët. “Unë pashë që njerëzit mund të jenë të lumtur dhe të sjellshëm çdo ditë – nuk është normale për bjellorusët,” tha ajo. “Kur shkova në shtëpi, u përpoqa të jem e sjellshme. Unë buzëqeshja. Njerëzit menduan se isha e çuditshme.”

Pas shkollës së mesme, Tsikhanouskaya u regjistrua në kolegj në Mazyr, një qytet i vogël dy orë me makinë nga qyteti i saj i lindjes, dhe filloi trajnimin si mësuese e anglishtes. Siç ndodhi, Siarhei Tsikhanouski zotëronte një klub nate në Mazyr – një prej serisë së sipërmarrjeve, e cila përfshinte gjithashtu organizimin e koncerteve dhe prodhimin e videove muzikore. Ai dhe Sviatlana u takuan në klub, në vitin 2003. Ata u martuan një vit më vonë, dhe së shpejti patën dy fëmijë.

Kur djali i tyre, Korney, lindi i shurdhër, gjërat ndryshuan. “Unë i lashë mënjanë ambiciet e mia,” tha Tsikhanouskaya. Familja u zhvendos në Minsk kur Korney ishte dy vjeç, në mënyrë që t’i jepej një implant koklear. Megjithatë, deri atëherë, ai ishte prapa bashkëmoshatarëve të tij në të folur dhe në të kuptuar. Tsikhanouskaya kaloi tetë vitet e ardhshme duke e mësuar atë, shpesh duke punuar dhjetë orë në ditë. “Ai kishte humbur një dritare kritike, kur fëmijët mësojnë se si të flasin, kështu që përparimi ishte shumë i ngadaltë,” tha ajo. Ajo kujtoi një ekzistencë që ishte “gjysmë e izoluar“.

Deri në vitin 2020, Korney kishte arritur dhe ishte regjistruar në një shkollë të rregullt. Për herë të parë në vite, Tsikhanouskaya kishte një masë lirie. Më pas, koronavirusi përfshiu Bjellorusinë. Megjithëse qeveria këmbënguli që numri i rasteve ishte i ulët, virusi po shkatërronte vendin. Vladimir Martov, një anesteziolog në Vitebsk, më tha se pacientët me Covid-19 përmbytën spitalet e qytetit, duke mbingarkuar stokun e shtretërve dhe oksigjenit.

Kur Martov kërkoi ndihmë nga Ministria e Shëndetësisë, ai u qortua. “Si nga politika, koronavirusi nuk ekzistonte,” më tha ai. “Slogani i tyre ishte ‘Vetëm prit, dhe do të largohet’.” Marsin e kaluar, Martov dha një intervistë në lidhje me situatën për Tut.by, gazetën më agresive online të vendit. Ai u pushua menjëherë pas kësaj dhe, kur kolegët e tij protestuan, u thanë se nuk mund të bëhej asgjë. “Ishte në duart e Presidentit,” më tha Martov. Disa javë më vonë, Tut.by u mbyll dhe kryeredaktori i tij u arrestua.

Në daljet publike, Lukashenko përqeshi qytetarët e tij, se kishin frikë nga Covid-19, duke sugjeruar se një kushtetutë e fortë sllave mund ta kapërcejë lehtësisht virusin. “Ju jo vetëm që duhet të lani duart me vodka, por ndoshta edhe të pini dyzet deri në pesëdhjetë gramë alkool të pastër në ditë për të helmuar virusin”, tha ai në një takim televiziv. “Është bukur të shikosh në TV – njerëzit që punojnë në traktorët e tyre, askush nuk flet për virusin. Atje! Traktori do t’i shërojë të gjithë!”

Garancitë e qeverisë nuk e lehtësuan frikën e Tsikhanouskaya. Ndonëse shkollat ​​qëndruan të hapura, ajo i tërhoqi fëmijët e saj; megjithëse Lukashenko nuk mbante maskë, ajo dhe familja e saj e mbajtën. “Ne ishim të keqinformuar,” tha ajo. Në shkurt, vetë Lukashenko dukej se ishte infektuar me virusin. Gjatë një fjalimi përpara Kongresit Popullor të Bjellorusisë, ai u kollit, ndërsa kamerat e televizionit shtetëror u larguan për të vëzhguar audiencën. “Ky infeksion më ka ardhur përsëri,” tha ai, midis kollitjeve.

Shumë bjellorusë më thanë se epidemia i bëri të kuptonin se Lukashenko dhe ministrat e tij i përbuznin njerëzit e zakonshëm. Një mësues anglez në Minsk, i cili kërkoi të identifikohej vetëm si Dmitry, tha se virusi vrau aq shumë nga bashkëmoshatarët e tij, saqë ai hartoi nekrologjinë e tij. “Lukashenko filloi të poshtërojë njerëzit, të qeshte me mjekët, të qeshë me të vdekurit,” tha ai. “Për mendimin tim, atëherë filloi gjithçka.”

Ndërsa pandemia përhapej, Siarhei Tsikhanouski po bënte emër si një gazetar i pavarur videosh, me një shfaqje të quajtur “Vendi për jetën” – një referencë tallëse për një nga thëniet e preferuara të Lukashenkos. Tsikhanouski ishte karizmatik dhe po bënte atë që nuk kishte bërë asnjë zyrtar i regjimit: të udhëtonte në vend dhe të fliste me njerëzit për jetën e tyre. Në qytetin Hlybokaye, ai intervistoi një grua që e identifikoi veten si Lyudmila. Ajo mbante një maskë mjekësore, e cila njoftoi pozicionin e saj për epideminë e Covid-19 dhe maskoi fytyrën e saj.

Ndërsa Tsikhanouski mbante mikrofonin, Lyudmila mbajti një tirade dhjetë minutëshe; ajo u ankua për rrugët me gropa, kujdesin shëndetësor nën standard, mundësitë e pakta, çmimet e larta të ushqimeve, mungesën e një reagimi koherent ndaj virusit. Mezi ndaloi për të marrë frymë, ajo foli drejtpërdrejt me Lukashenkon dhe rrethin e tij të brendshëm. “Ju nuk jeni zotër, ju jeni shërbëtorë të popullit”, tha ajo. Më pas ajo iu drejtua të pranishmëve. “Të gjithë zyrtarët jetojnë si mbretër. Ata përparojnë, ndërsa ju jetoni në varfëri.” Ajo vazhdoi: “Njerëz, ngrihuni! … Nëse nuk bëjmë asgjë, ju të gjithë thjesht do të vdisni.”

Momente si ky i ngazëlluan shikuesit e Tsikhanouskit. Normalisht, qeveria nuk do të toleronte një kritikë të tillë të hapur. Por shfaqja u shpërnda nga një aplikacion i koduar i mesazheve, Telegram, i cili ishte pothuajse i pamundur të bllokohej, pa mbyllur plotësisht shërbimin e telefonit celular dhe të internetit. Në të gjithë vendin, Telegram priti një shpërthim aktiviteti: kanale lajmesh, disa të financuara nga jashtë; reporterë të pavarur lokalë; qytetarët që diskutojnë drejtimin e vendit.

Shumë të rinj bjellorusë ishin gjithashtu të energjizuar nga udhëtimet në Evropë; çdo vit, Bashkimi Evropian jepte rreth shtatëqind mijë viza për bjellorusët. Midis tyre ishte Oksana Zaretskaya. Në vitin 2007, ajo ishte një nënë e re në Minsk kur burri i saj u transferua në një punë në zyrën e Kombeve të Bashkuara në Gjenevë. Zaretskaya ishte magjepsur nga sistemi zviceran i qeverisjes vendore, në të cilin qytetarët e zakonshëm ndikuan në vendimet qytetare, madje edhe në pyetje të tilla, si të blinin një lloj të veçantë avioni luftarak për Forcën Ajrore. “Kam marrë pjesë në çdo gjë, në çdo aktivitet,” tha ajo. “U habita shumë kur pashë këta njerëz të angazhoheshin në jetën politike.” Ajo mori shënime shteruese. “Doja të krijoja të njëjtën histori në Bjellorusi.”

Në vitin 2018, familja e Zaretskaya u kthye në shtëpi dhe ajo filloi të mbante bisedime mbi demokracinë zvicerane dhe mundësitë e saj lokale. Ajo formoi një rrjet miqsh me mendje të njëjtë, shpesh duke komunikuar në Telegram. Diskutimet e tyre lehtësuan atë që Zaretskaya e përshkroi si “emigrim i brendshëm” – duke lënë Bjellorusinë në mendjet e tyre. “Ju krijoni një jetë në vend, që nuk preket nga qeveria,” tha ajo. “Ju po përpiqeni të shpëtoni shpirtin tuaj.”

Një nga vendet ku kjo ishte e mundur ishte OK16, një qendër arti në Minsk. Ai u mbështet nga Viktar Babaryka, kryetari i Belgazprombank, një prej institucioneve më të mëdha financiare të vendit. Babaryka ishte i njohur për udhëheqjen e një ringjalljeje të artit bjellorus; ai kishte ndihmuar në sigurimin e veprave të Marc Chagall dhe Chaim Soutine, të cilët të dy kishin lindur në qytete, që tani janë pjesë e Bjellorusisë.

Babaryka, si të tjerët që u mblodhën në OK16, zbuluan se shkëmbimi i ideve rreth artit çoi në pyetje më të mëdha. Në fillim të vitit 2020, ai deklaroi se do të sfidonte Lukashenkon për Presidencën. Si menaxhere të fushatës së tij, ai zgjodhi Maria Kalesnikava, një grua intensive dhe karizmatike, që ishte drejtoresha artistike e OK16.

Kalesnikava, e stërvitur si flautiste, kishte punuar si muzikante për dymbëdhjetë vjet në Gjermani. Kur ajo kthehej për të vizituar, ajo i tregonte babait të saj, Aleksandrit, se njerëzit në Evropë gëzonin liri, që nuk ekzistonin në Bjellorusi. “Të drejtat e njeriut, liria – nuk i kuptova plotësisht dhe nuk luftova për to,” më tha Aleksandri. “Një nga gjërat, që kam ardhur për të mësuar këtë vit është se fëmijët ishin më të zgjuar.”

Babaryka ishte një figurë e paprekshme, të cilën Lukashenko e hodhi poshtë si një “borgjez të dëshpëruar“. Por ai ishte një anëtar i pasur i institucionit dhe kandidatura e tij u dha ndjekësve shpresë se gjërat do të ndryshonin. Qindra mijëra njerëz dolën për ta mbështetur. Kudo që shkoi, ai u tha audiencës: “Bjellorusia është zgjuar“.

Të tjerë u hodhën në garë, duke përfshirë një ish-diplomat të quajtur Valery Tsepkalo. Në maj 2020, Siarhei Tsikhanouski shpalli kandidaturën e tij. Në videot në YouTube dhe Telegram, Tsikhanouski kishte numëruar krimet dhe dështimet e administratës së Lukashenkos, duke u kërkuar shikuesve të tij, që të “ndalonin kacabu!” Qeveria, e cila ishte kryesisht në moshë të mesme ose më të vjetër, kishte qenë e ngadaltë për të regjistruar atë që po ndodhte në internet. Por, ndërsa popullariteti i Tsikhanouski u rrit, regjimi filloi ta ngacmonte atë.

Më 6 maj, ai u arrestua gjatë fushatës në qytetin e Mogilev. Akuza e gjoja ishte pjesëmarrja në një demonstratë kundër Rusisë, gjashtë muaj më parë. Por koha e arrestimit sugjeroi një arsye tjetër: erdhi vetëm nëntë ditë para afatit për të paraqitur dokumentet e kualifikimit. Mbështetësit e Tsikhanouski, duke shpresuar për ta mbajtur fushatën e qëndrueshme, publikuan një video të regjistruar paraprakisht, në të cilën ai pohoi kandidaturën e tij. “Për njëzet e gjashtë vjet, diktatori ka drejtuar shtetin dhe e ka drejtuar atë me keqmenaxhim dhe neglizhencë kriminale”, tha ai. Por, me Siarhein në burg, dikush duhej të dorëzonte dokumentet për të. Detyra i ra Sviatlanës.

Më 14 maj, ajo vizitoi Komisionin Qendror të Zgjedhjeve për t’u regjistruar në emër të tij, por zyrtarët refuzuan të pranonin nënshkrimin e saj. Tsikhanouskaya shkoi në shtëpi e tronditur. “Mendova se kishte mbaruar,” tha ajo. Atë natë, megjithatë, ajo pati një ide: po sikur të paraqitej për të kandiduar vetë për Presidente? Tsikhanouskaya paraqiti aplikimin e saj disa orë përpara afatit. Kur ishte caktuar vendimi i komisionit, pesë ditë më vonë, ajo u kthye te zyrat, duke mbajtur një fjalim për të lexuar, nëse kandidatura e saj refuzohej.

Kryetarja e komisionit dukej e habitur nga prania e saj. Ajo pyeti nëse Tsikhanouskaya me të vërtetë kishte ndërmend të kandidonte për Presidente, apo nëse do të shërbente thjesht si një “partner sparring” (kandidat rezervë) për burrin e saj. Tsikhanouskaya u përgjigj: “Unë e kam ëndërruar këtë gjatë gjithë jetës sime“.

Në të njëjtën ditë, Siarhei u lirua nga burgu. Sviatlana më tha se, kur mbërriti në shtëpi, u trondit kur zbuloi se gruaja e tij kishte vendosur të kandidonte për Presidente. Edhe pse ajo u rendit si kandidate, ajo u zhduk menjëherë nga publiku. Siarhei filloi një fushatë të çuditshme; në shteg, ai pozoi me një prerje në madhësi reale të gruas së tij. Sviatlana më tha se burri i saj nuk mendonte vërtet se Lukashenko mund të rrëzohej. Ai po drejtonte një fushatë proteste, me shpresën për të frymëzuar bashkëqytetarët e tij. “Ai u tregoi njerëzve se si të ishin të guximshëm,” tha ajo.

Sviatlana nuk e konsideroi veten kandidate kryesore. “Ishte fushata e Siarheit,” tha ajo. “Të gjithë e kuptuan këtë.” Megjithatë, ka të dhëna se Siarhei ishte irrituar nga vendi i saj në biletë. Në një video-regjistrim, ai shihet duke folur me Sviatlana-n në telefon teksa voziste me një mik. Ajo po lexonte një listë të koordinatorëve lokalë të fushatës. “A e keni gabuar përsëri?” tha ai. “Lexoni, ju lutem. Njerëzit janë duke pritur!” Ai nënshkroi: “Ok, shihemi zonja kandidate presidenciale“. Përpara se të mbaronte, Sviatlana e kishte mbyllur telefonin. Ai u kthye nga shoku i tij dhe i tha: “Duhet ta duroj tani.”

Sipas rregullave të Bjellorusisë, kushdo që kandidon për President duhet të mbledhë njëqind mijë nënshkrime për t’u kualifikuar. Në zgjedhjet e kaluara, kjo ishte një fazë e dëshpëruar e fushatës. Këtë herë, bjellorusët u rreshtuan me mijëra për të dhënë firmat e tyre; Së bashku, Tsikhanouskaya, Babaryka dhe Tsepkalo mblodhën më shumë se gjysmë milioni. Secili kandidat përfaqësonte një zonë të veçantë elektorale: Babaryka, profesionistë dhe të rinj; Tsepkalo, punonjës të qeverisë; dhe Tsikhanouskaya, njerëz nga qytetet dhe fshatrat.

Me entuziazmin popullor në rritje, Lukashenko u përpoq të merrte kontrollin e zgjedhjeve. Më 29 maj, Tsikhanouski u arrestua përsëri, i akuzuar këtë herë për sulm ndaj një oficeri policie; Videot tregojnë se konfrontimi është inskenuar kur ai është sulmuar nga një grua e paidentifikuar. Babaryka u arrestua gjithashtu, me akuzën se kishte përvetësuar nga banka e tij. Tsepkalo iu mohua një vend në fletëvotim; ai më vonë u largua nga vendi. Papritur, Lukashenko ishte i vetmi kandidat kryesor i mbetur.

Anëtarët e fushatave të zhdukura vendosën të hartonin Sviatlana, emri i së cilës ishte ende në fletëvotim, për të udhëhequr një përpjekje të kombinuar. Ata e gjetën atë ngurruese, të vetëdijshme se ndihmësit e të shoqit nuk e respektonin. “Ajo në fakt po qante – ishte shumë emocionuese,” më tha një ish-ndihmës. Por ajo ra dakord. “Po e bëj për burrin tim dhe njerëzit që e mbështetën atë”, tha ajo.

Vetëm tre javë kishin mbetur deri në zgjedhje dhe Tsikhanouskaya nuk kishte asnjë trajnim në politikë. “Ajo nuk dinte asgjë – fjalë për fjalë asgjë,” më tha ndihmësja e saj Anna Krasulina. “Ne i thamë asaj, ‘Do të të duhet një platformë politike’ dhe ajo tha, ‘Çfarë është një platformë politike?’ Ne i thamë se do të duhej të takonte gazetarët. Ajo pyeti: “Pse duhet të takoj gazetarë?” “Megjithatë, ajo ishte e rrjedhshme dhe e fortë, duke e portretizuar veten si një qytetare e zakonshme e mbytur nga një autokrat që nuk reagon. “Jam lodhur duke duruar, jam lodhur duke heshtur, jam lodhur duke jetuar me frikë!” i tha ajo një turme në Minsk. “Po ti?” Turma u kthye mbrapsht.

Nuk kishte kohë për të planifikuar. “Ne bëmë gjithçka në gjunjë,” tha Tsikhanouskaya. “Unë kam qenë i humbur, me të vërtetë.” Një pjesë e saj ende dëshironte që ajo të ishte në shtëpi. “Më mirë do të isha me fëmijët dhe burrin tim, duke skuqur koteleta,” u tha ajo mbështetësve. Ekipi vendosi për një platformë minimale. Tsikhanouskaya tha se karriera e saj në politikë nuk do të zgjaste më shumë sesa u desh për të realizuar lirimin e të burgosurve politikë, zgjedhjet e reja dhe shkrimin e një kushtetute të re. “Kjo i qetësoi shumë nga rivalët e saj të mundshëm,” më tha një tjetër ish-ndihmës.

Maria Kalesnikava, flautistja që kishte drejtuar fushatën e Babaryka, nënshkroi për t’u bashkuar me të. Kështu bëri edhe gruaja e Tsepkalo, Veronika. Në paraqitjen e tyre të parë publike, një fotograf i kapi të tria, secila duke bërë një gjest të veçantë: Kalesnikava duke formuar një zemër me gishtat e saj, Tsepkalo duke ndezur një V dhe Tsikhanouskaya duke mbajtur një grusht. Fotoja u bë virale dhe ata filluan ta përsërisin pozën kudo që shkonin. Turmat u rritën shpejt. Gleb German, ndihmësi i shtypit, kujtoi: “Ishte si të kalëroje një valë të madhe. Të gjithë kishin vetëm këtë ndjenjë, se ky është momenti që kemi pritur, për njëzet e gjashtë vjet.”

Vëzhguesit skeptikë sugjeruan se Tsikhanouskaya ishte thjesht përfituese e rrethanave të pazakonta. “Njerëzit do të kishin mbështetur këdo që të ishte në vendin e saj,” më tha Igor Ilyash, një gazetar në Minsk. “Ajo ishte një simbol.” Por, për shumë bjellorusë, mospëlqimi i saj për politikën e bëri atë një mjet më efektiv për mallin dhe zemërimin. Tsikhanouskaya sugjeroi se modeli i duhur politik për momentin nuk ishte një intelektual si Václav Havel, dramaturgu çek i shndërruar në President, por një viktimë e afërt e rrethanave historike, si Princesha Diana. “Ajo u lidh me njerëz të zakonshëm,” tha ajo.

Vendi dhe kandidati po rindërtonin veten në të njëjtën kohë, sugjeroi Zaretskaya. “Kur cilësitë e tua nuk janë të nevojshme, ato flenë brenda teje”, më tha ajo. “Sviatlana dhe shumë bjellorusë janë tani pikërisht në këtë pozicion, kur koha dhe kushtet kërkojnë cilësitë e veçanta që ne kemi fshehur.” Roli i Tsikhanouskaya në fushatë kërkonte një qëndrueshmëri të jashtëzakonshme. Mbështetësit e regjimit e kërcënuan se do ta vrisnin dhe do t’i lëndonin fëmijët e saj. E tmerruar, ajo i dërgoi fëmijët në Lituani, ku i takoi nëna e saj. Policia arrestoi vullnetarë për fushatën dhe përfundimisht menaxheren e saj, Maryia Maroz. “Shumë herë, ajo na tha: “Unë po e lë, nuk mund ta bëj këtë,” kujton një nga ndihmësit e saj, Anton Radnyankou.

Me afrimin e zgjedhjeve, Tsikhanouskaya dhe ndihmësit e saj ndien se një komb ku angazhimi qytetar ishte në mënyrë efektive i jashtëligjshëm, po kthehej papritur politik. Andrei Vaitovich, një reporter që kishte punuar jashtë vendit për mediat franceze, u kthye në shtëpi dhe u godit nga ajo që kishte ndodhur. “E vetmja gjë për të cilën dikush po fliste ishin zgjedhjet,” më tha ai. “Ajo ishte kur e kuptova se vendi po ndryshonte.”

Pasi Lukashenko shpalli fitoren, demonstratat u përhapën nga Minsk në qytete dhe qyteza anembanë Bjellorusisë. Qeveria mbylli internetin dhe vendosi policinë e rebelimit, shumë prej tyre mbanin helmeta të mëdha të rrumbullakëta që fshihnin fytyrat e tyre; protestuesit i quajtën ata “kozmonautë”. Luponosov, ish-hetuesi, më tha se Ministria e Brendshme urdhëroi policinë të “rrahë dhe sakatojë” protestuesit. (Në dymbëdhjetë muajt e ardhshëm, ata do të bënin deri në tridhjetë e pesë mijë arrestime, duke transportuar të arrestuarit me furgona të zinj.)

Tsikhanouskaya u kërkoi autoriteteve të tregonin përmbajtje, por ajo ndihej gjithnjë e më përgjegjëse për njerëzit që agjituan në emër të saj. Me protestat që turbullonin, reporterët e shtynë atë për planet e saj për të frenuar dhunën. “Situata ka filluar të dalë jashtë kontrollit,” shkroi ajo. “Pamja ime – do t’i forconte protestat apo përkundrazi do t’i qetësonte ato? Une nuk e di. Nuk e di se çfarë të bëj më pas.”

Kur Tsikhanouskaya mbërriti në Lituani, ajo u prit nga rojet kufitare dhe u dërgua në një shtëpi të sigurt në Vilnius. Ajo nuk kishte asgjë me vete përveç rrobave dhe një çantë të vogël që përmbante aparatin rezervë të dëgjimit të djalit të saj. Ajo ndjeu se i kishte braktisur protestuesit dhe supozoi se ata do t’i shmangeshin asaj. “Njerëzit besuan te unë,” më tha ajo. “Ndihesha sikur i kisha tradhtuar.”

Por disa nga ndihmësit e saj e ndoqën përtej kufirit dhe, kur Tsikhanouskaya pa që demonstratat po vazhdonin, ajo u mblodh. Brenda pak ditësh ajo e kishte shpallur veten lidere të Bjellorusisë demokratike. “Jam e gatshme të marr përgjegjësi dhe të veproj si lider kombëtar gjatë kësaj periudhe që vendi të qetësohet dhe të hyjë në një ritëm normal”, tha ajo në një video-mesazh.

Tsikhanouskaya nuk kishte para, nuk kishte qeveri dhe pothuajse asnjë staf, por simpatizantët filluan të shfaqen për të ndihmuar. Njëri prej tyre ishte Valery Kavaleuski, një ish-diplomat bjellorus, i cili jetonte në Virxhinia veriore dhe punonte për Bankën Botërore. Ai më tha se, kur Tsikhanouskaya mbërriti në Vilnius, vendosi të linte punën dhe të bashkohej me të, duke jetuar me kursimet e tij derisa të mblidheshin paratë për rrogat.

Tsikhanouskaya filloi turneun në kryeqytetet e Evropës, duke kërkuar që udhëheqësit të ndalonin njohjen e Lukashenkos. Në Berlin, duke takuar kancelaren Angela Merkel, ajo veshi një kostum marine, të huazuar në minutën e fundit nga një stiliste bjelloruse në Vilnius. “Ajo nuk kishte asnjë veshje,” më tha stilistja, Tatiana Chaevskaya. “Duhet t’i thonim asaj se një kryetare shteti nuk mund të vishte të njëjtën veshje çdo ditë.”

Javët e saj të para në mërgim ishin një triumf i paraqitjes mbi realitetin. “Ishte tym dhe pasqyra,” tha Kavaleuski. Ajo krijoi një rrymë imazhesh – në Berlin me Merkelin, në Bruksel me kryesimin e BE-së. zyrtarë, në Vilnius me presidentin francez, Emmanuel Macron – kjo e bëri atë të dukej si një udhëheqëse evropiane. Më 8 shtator 2020, ajo paralajmëroi Këshillin e Evropës se “vendet ose palët që bëjnë marrëveshje me zotin Lukashenko e bëjnë këtë me rrezikun e tyre“. Dhjetë ditë më vonë, Parlamenti Evropian votoi për të mohuar njohjen e qeverisë së Lukashenkos pas përfundimit të mandatit të tij në nëntor, duke e shpallur në mënyrë efektive Tsikhanouskaya Presidenten e zgjedhur ligjërisht të Bjellorusisë.

Menjëherë pas zgjedhjeve, në një konglomerat ndërtimi në qytetin Hrodna, një punëtor i thirri një mbledhjeje prej disa qindra kolegësh: “Mos ki turp, ngri dorën – kush votoi për Alexander Lukashenkon? Askush nuk lëndohet.” Një çift drejtuesish ngritën duart lart. Pastaj punëtori pyeti: “Kush votoi për Tsikhanouskaya?” Një det me duar u ngjit, ndërsa turma gjëmonte.

Maryia Maroz besonte se në ditët pas zgjedhjeve, regjimi i Lukashenkos ishte afër kolapsit. “Sistemi po dridhej,” tha ajo. Kur ishte në burg, më tha, gardianët i sollën kafe dhe e lanë të dëgjonte radio. “Mendoj se ishim afër.”

Edhe pasi demonstratat u qetësuan, banorët e distriktit qendror të Minskut vazhduan të kujdeseshin për një oborr të vogël, që e kishin zbukuruar me vepra arti dhe shirita të bardhë dhe të kuq. Vendasit e quajtën Sheshi i Ndryshimit. Banorët u mblodhën, duke kënduar himne proteste dhe duke diskutuar se si t’i bënin komunitetet e tyre më të mira. “Para protestave, njerëzit nuk kishin qenë kurrë aktivë në lagjet e tyre. Njerëzit as që flisnin me njëri-tjetrin”, më tha një banore e quajtur Olga Kucherenko. “Për herë të parë, njerëzit po flisnin se si të rregullonin gjërat në jetën e tyre, si për të përmirësuar një shesh lojrash. Dhe qeveria po e kundërshtonte.”

Një natë në fillim të nëntorit, disa agjentë të regjimit u shfaqën në sheshin e Ndryshimeve, të veshur me rroba civile dhe maska, dhe filluan të prisnin shiritat. Banorët u kërkuan atyre të ndalonin. Kushëriri i Kucherenkos, një veteran i ushtrisë dhe artist aspirues i quajtur Raman Bandarenka, zbriti nga banesa e tij për t’u bashkuar me fqinjët e tij. Pasoi një konfrontim dhe personat e maskuar e tërhoqën atë në një furgon dhe u larguan me shpejtësi.

Pesë orë më vonë, nëna e Bandarenkës, Elena, dëgjoi zilen e saj në derë. Ishte një grup zyrtarësh që thanë se djali i saj ishte dërguar në një spital aty pranë. Kur ajo mbërriti, ai ishte në koma, i vdekur nga truri. Një mjek i tha asaj se Raman ishte rrahur dhe se pjesa e pasme e kokës së tij ishte shtypur. “Doktori na tha se ishte një punë profesionale,” më tha Kucherenko.

Bandarenka ishte një nga të paktën gjashtë civilët e vrarë nga forcat e sigurisë; qindra, ndoshta mijëra, ishin shtruar në spital për lëndime. Mijëra të tjerë u rrahën dhe disa u përdhunuan me shkopinj gome dhe u torturuan gjithashtu. Askush në polici nuk u arrestua apo u akuzua.

Në shtator, ndërsa Maria Kalesnikava, partnerja e fushatës së Tsikhanouski-t, po ecte pranë shtëpisë së saj, persona të maskuar e detyruan të hipte në një furgon. Ata e çuan atë dhe dy zyrtarë të tjerë të fushatës në kufirin me Ukrainën, u dorëzuan pasaportat e tyre dhe u thanë të kalonin. Në vend të kësaj, Kalesnikava grisi pasaportën e saj dhe doli nga dritarja e makinës. “Unë nuk do të largohem nga vendi,” tha ajo. Agjentët, të tronditur, e tërhoqën zvarrë në Minsk, ku e futën në burg dhe e akuzuan për përpjekje për të rrëzuar qeverinë. Ajo u dënua me njëmbëdhjetë vjet burg. Maxim Znak, avokatit që kishte shoqëruar Tsikhanouskaya në komisionin zgjedhor, iu dhanë dhjetë vjet dënim.

Ndërsa trazirat vazhduan, fantazma e ndërhyrjes ruse u shfaq. Lukashenko dhe Putin folën rregullisht, me Putinin duke lënë të kuptohet se ai do të pushtonte nëse ishte e nevojshme për të mbajtur Bjellorusinë, që të mos rrëshqiste nga orbita ruse. Në fund të gushtit, ai ngriti mundësinë e dërgimit të forcave ruse, për të ndihmuar qeverinë. “Për momentin, nuk ka një nevojë të tillë dhe shpresoj se nuk do të ketë,” tha ai.

Në kohën e vizitës sime në Minsk, korrikun e kaluar, Lukashenko kishte rivendosur kontrollin. Anëtarët e mbetur të opozitës supozohej se ishin nën vëzhgim. Një natë, takova një diplomat perëndimor, një nga të paktët e mbetur në vend, në një park publik, ku u ulëm në një stol dhe biseduam. Pas rreth njëzet minutash, diplomati sugjeroi që të ngriheshim: “Ka një djalë në anën tjetër të parkut që na vëzhgon gjatë gjithë kohës.”

Gazetarët e vendit u luftuan edhe më shumë. Njëra prej tyre më tha gjatë vizitës sime se ajo dilte nga shtëpia çdo mëngjes duke mbajtur një “paketë burgu“, një çantë me mjete në rast se arrestohej: një furçë dhëmbësh, çorape, të brendshme. Ndërsa po organizoja të takoja Yahor Martsinovich, redaktorin e Nasha Niva, një prej gazetave kryesore të vendit, ai u zhduk në paraburgimin e policisë. Shumica e gazetarëve me të cilët fola besonin se ishte vetëm çështje kohe para se të pranoheshin, por asnjëri nuk dukej i gatshëm të censuronte veten – ose madje domosdoshmërisht ishin të bindur se do t’i bënte më të sigurt nëse do ta bënin. “Si gazetar në Bjellorusi, liria juaj nuk varet më nga ajo që publikoni. Varet vetëm nëse duan të të marrin ty”, më tha Pavel Sviardlou, redaktori i transmetuesit të pavarur Euroradio. “Kjo situatë na bën të lirë.”

Një objektiv i regjimit ishte një organizatë e quajtur Viasna, e cila prej vitesh ka dokumentuar shkelje të të drejtave civile dhe të njeriut. Unë hipa me nënkryetarin, Valentin Stefanovich, ndërsa ai shkoi të takonte një burrë, vëllai i të cilit ishte vrarë në paraburgim. Katër aktivistë të Viasna-s ishin tashmë në burg dhe Stefanovich po parashikonte një goditje në shkallë të gjerë. “Unë mendoj se ata synojnë të pastrojnë vendin nga të gjitha mediat e pavarura dhe grupet e shoqërisë civile,” tha ai.

Ndërsa ecnim me makinë, Stefanovich detajoi veprimet e fundit të qeverisë – gjashtëqind të burgosur politikë të arrestuar, qindra njerëz të rrahur ose torturuar në paraburgim, mijëra të pushuar nga puna. “Mbijetesa është gjëja më e rëndësishme për Lukashenkon,” tha Stefanovich, “sepse ai nuk mund ta imagjinojë jetën e tij pa pushtet.”

Provat sugjeronin se të burgosurit politikë po keqtrajtoheshin gjerësisht. “Gjithë këtë vit, ata janë përpjekur të më bëjnë të pendohem për atë që bëra,” i shkroi BBC-së nga qelia e saj Maria Kalesnikava, menaxherja e fushatës. “Kam qenë në qeli të nxehta dhe më pas të ftohta, pa ajër e dritë, pa njerëz. Një vit i tërë pa asgjë.”

Me protestat e shtypura, Lukashenko lëvizi për të shuar çdo gjurmë mospajtimi; ai madje pastroi kurrikulat shkollore nga librat e Aleksandr Solzhenitsyn dhe nga Svetlana Alexievich, autorja fituese e çmimit Nobel, e cila ishte një nga udhëheqëset e revoltës derisa ajo u largua nga vendi, vitin e kaluar. Në maj, Lukashenko urdhëroi një avion luftarak të rrëzonte një aeroplan pasagjerësh të Ryanair, në mënyrë që të arrestonte një gazetar të quajtur Raman Pratasevich dhe të dashurën e tij. Pratasevich u rrah në burg dhe u detyrua të rrëfehej në një intervistë televizive surreale.

Lukashenko gjithashtu nisi një fushatë kundër kundërshtarëve jashtë vendit. Një taktikë ishte përdorimi i Interpolit, agjencia ndërkombëtare e policisë, për të mbledhur informacione mbi disidentët që jetonin në mërgim dhe për të lëshuar urdhër-arreste për akuza të sajuara. Qeveritë evropiane morën të paktën dy persona të tillë, por i liruan pasi e kuptuan gabimin. Zyrtarët lituanez më thanë se ishin të shqetësuar për sigurinë e Tsikhanouskaya; vendndodhja e shtëpisë së saj ishte sekrete, dhe as ndihmësit e saj më të afërt nuk kishin qenë atje. Në gusht, një aktivist bjellorus që ndihmonte disidentët të largoheshin nga vendi u gjet i varur në një pemë në Kiev.

Në korrik, menjëherë pasi u largova nga Bjellorusia, forcat e sigurisë filluan një goditje mbarëkombëtare të shoqërisë civile, duke mbyllur pesëdhjetë NGO në një ditë të vetme – duke filluar nga grupet që përpiqen të mbrojnë të drejtat e njeriut deri te organizatat që ndihmojnë personat me aftësi të kufizuara. Policia arrestoi disa njerëz që kisha intervistuar, duke përfshirë Stefanovich, nënkryetarin e Viasna-s. Në të kaluarën, disidentët bjellorusë zakonisht liroheshin pas disa ditësh ose javësh, por këtë herë ishte ndryshe; anëtarët e familjes nuk u lejuan të vizitonin të paraburgosurit dhe nuk u dhanë asnjë informacion në lidhje me akuzat kundër tyre. Gruaja e Stefanovich i mori fëmijët e saj në Gjeorgji. “Ne mendojmë se do të kalojë një kohë e gjatë,” më tha ajo.

Kur Bashkimi Evropian ashpërsoi sanksionet ekonomike, Lukashenko mbajti një fjalim të gjatë një orë, në të cilin ai akuzoi Perëndimin për komplot për të rrëzuar qeverinë e tij. “Shikoni presionin e paprecedentë mbi vendin sot, si duan të na japin mësim në mënyrë agresive, të na vënë në vendin tonë, të na provokojnë duke përdorur metodat dhe teknikat më të pista. I gjithë ky përshkallëzim, zemërim i pafuqishëm dhe zili lindin nga dështimi i tyre për të organizuar një kryengritje dhe grusht shteti në Bjellorusi,” tha ai.

I shkëputur nga BE-ja, Lukashenko punoi për të forcuar lidhjet e tij me Rusinë. Në shtator, ai dhe Putin u takuan për të gjashtën herë brenda një viti; Putin njoftoi se do t’i jepte hua Bjellorusisë gjashtëqind milionë dollarë, premtoi të ruante rrjedhën e gazit natyror të lirë dhe tha se të dy vendet kishin rënë dakord të përafronin më nga afër sistemet e tyre tatimore dhe ligjore.

Kur gazetarët e mediave shtetërore bjelloruse filluan të jepnin dorëheqjen, gazetarët rusë erdhën për t’i zëvendësuar ata. Në shtator, të dy vendet ndërmorën një stërvitje ushtarake që përfshinte dyqind mijë trupa; ushtritë simuluan një pushtim të NATO-s dhe një përgjigje të udhëhequr nga Rusia. Ushtria ruse hapi dy qendra të përbashkëta trajnimi në Bjellorusi, duke i vënë forcat e sigurisë së Lukashenkos gjithnjë e më shumë nën kontrollin rus. “Lukashenko e di se ai është një peng,” më tha Latushka, ish-ministri.

Shumë bjellorusë shqetësoheshin se Putini i kishte vënë sytë te asetet e vlefshme shtetërore, duke përfshirë rafineritë e naftës dhe fabrikat e përpunimit të potasit, të cilat oligarkët rusë kanë shprehur interes për t’i blerë. Sipas një ish-pjesëtari të lartë të regjimit të Lukashenkos, një ekip i përbashkët zyrtarësh rusë dhe bjellorusë kanë filluar të takohen rregullisht për të marrë vendime të rëndësishme për sigurinë e vendit.

Zyrtarët perëndimorë më thanë se një bashkim formal i dy vendeve nuk kishte gjasa, qoftë edhe vetëm sepse një veprim i tillë mund të ndezë një rebelim popullor. “Ai e ka bërë veten shumë më të prekshëm ndaj presionit nga Rusia”, më tha një diplomat i dytë perëndimor në Minsk. Duke shtypur mospajtimin, Lukashenko dukej se po imitonte mirëbërësin e tij rus, duke shmangur kështu nevojën për ndërhyrje ruse.

Latushka më tha se Putini kishte miratuar në heshtje skemën për t’i dërguar migrantët në Poloni, Lituani dhe Letoni. (Një zëdhënës i Kremlinit e mohoi këtë, duke thënë: “Presidenti Putin dhe Rusia nuk kanë asnjë lidhje me krizën e emigrantëve.”) Në fund të pranverës, i pari nga mijëra irakianë filluan të mbërrinin në Minsk, të joshur nga një premtim se do të lejoheshin të migrojnë në Evropë. Gjatë vizitës sime, e gjeta veten duke pritur një shi nën një tendë me një mesoburrë të veshur me një kostum të lirë. Më tha se ishte nga Iraku. Kur e pyeta se si do të ishte në Bjellorusi, ai u trondit – “Duhet të iki” – dhe u largua me shpejtësi në shi.

Zyrtarët evropianë më thanë se irakianët u çuan me autobusë qeveritarë për në kufijtë e Lituanisë dhe Polonisë, ku u dërguan përtej. Nga fundi i verës, qindra emigrantë në ditë po kalonin kufijtë. “Lukashenko e ka armatosur migrimin”, më tha Gabrielius Landsbergis, ministri i jashtëm lituanez. Emigrantët ishin të detyruar të paguanin zyrtarët lokalë deri në pesë mijë dollarë për të arritur në kufi, kështu që dukej se njerëzit brenda regjimit po përfitonin. Në vëzhgimin e Lukashenkos, rreth gjashtë mijë emigrantë kaluan në vendet fqinje.

Tsikhanouskaya, duke ndjekur zhvillimet nga jashtë Bjellorusisë, argumentoi se skema ishte thjesht një simptomë e pamëshirshmërisë së Lukashenkos. “Duke supozuar se ky abuzim i emigrantëve është ndalur disi, a besoni vërtet se kërcënimet e regjimit përtej kufijve të tij do të përfundojnë këtu?” pyeti ajo Parlamentin Evropian. “Mos lejoni që regjimi të manipulojë kontrabandën e emigrantëve, në mënyrë që të errësojë katastrofën e të drejtave të njeriut brenda vendit. Si bjellorusët ashtu edhe emigrantët janë tani pengje të regjimit.”

Në nëntor, nën presionin diplomatik, Lukashenko ndaloi së inkurajuari hapur emigrantët që të vinin në Bjellorusi dhe filloi të dërgonte disa në shtëpi. Por kishte indikacione se ai thjesht po e ndalonte operacionin; mijëra emigrantë mbetën në Bjellorusi. “Ata e kanë telefonuar atë,” më tha diplomati i dytë perëndimor. “Por ata mund ta thërrasin atë sa herë që u përshtatet atyre për ta bërë këtë.”

Këtë verë, Tsikhanouskaya erdhi në Battery Park të Nju Jorkut dhe iu drejtua disa qindra amerikanëve bjellorusë. Statuja e Lirisë qëndronte në sfond; një det me flamuj bardh e kuq të 1918 valëviteshin në turmë. “Gjatë vitit të kaluar, veprimet tuaja kanë formësuar drejtpërdrejt ngjarjet, që po shpalosen në Bjellorusi,” tha ajo. “Demonstratat tuaja, bisedat tuaja me gazetarë dhe politikanë, ndihma juaj përmes fondeve të solidaritetit – edhe nga kaq larg nga shtëpia, ju jeni duke marrë pjesë plotësisht në jetën e atdheut tonë të përbashkët.”

Fjalët e saj, megjithëse mjaft të vërteta, mund të ishin thënë nga pothuajse çdo udhëheqës mërgimtar në shekullin e kaluar. Në historinë e mërgimit politik, udhëheqësit e detyruar të largohen nga vendet e tyre shpesh kanë qenë në gjendje të presin dy gjëra: ata zakonisht do të jenë të sigurt dhe pothuajse gjithmonë do të jenë të parëndësishëm. Pasi Polonia u pushtua nga komunistët, qeveria polake në mërgim u takua në dhomat e pritjes në Londër për pesëdhjetë vjet, por iu desh një grup punonjësish të dokeve në Gdansk për të ndezur një revolucion. Një grusht mërgimtarësh janë kthyer në pushtet, duke përfshirë Ayatollah Ruhollah Khomeini, në Iran; Ho Chi Minh, në Vietnam; dhe Lenini, në Rusi. Por pak prej tyre bënë ndryshime pa ushtrinë në shpinë, dhe akoma më pak demokraci të vendosura.

Tsikhanouskaya dhe ndihmësit e saj janë të vendosur të shmangin fatin e grupeve të vendosura në mënyrë të ngjashme përpara saj. “Ne nuk jemi një qeveri në mërgim,” tha ajo. Organizata e saj zë një kat të vetëm të një ndërtese zyre në Vilnius, me rreth tridhjetë punonjës; Bjellorusët e mërguar nga Polonia, Ukraina dhe Lituania takohen rregullisht me stafin e saj. Ajo tha se ekipi i saj po përpiqej të ndërtonte një opozitë të përhershme brenda Bjellorusisë. Stafi i saj është në kontakt të rregullt me ​​dhjetëra persona; nëse, siç presin shumë, Lukashenko thërret një referendum mbarëkombëtar për të riafirmuar sundimin e tij, ata po flasin për organizimin e një fushate votash proteste. Aleatët e literaturës disidente të Tsikhanouskaya qarkullojnë, duke përfshirë gazetën e përjavshme Honest; të paktën një milion kopje janë shpërndarë në Bjellorusi. Pashë një të tillë në shkallët e ndërtesës ku qëndrova në Minsk, të mbërthyer në mur me fotot e flamurit të vitit 1918.

Ka kufij për atë që lëvizja e Tsikhanouskaya mund të arrijë nga larg. “Nëse doni një pamje të bukur – të demonstratave, të protestuesve – ne mund t’i thërrasim njerëzit në rrugë,” tha ajo. “Por sa viktima do të na kushtojë?” Megjithatë, shtoi ajo, edhe një regjim po aq represiv sa ai i Lukashenkos kishte mjete të kufizuara në dispozicion për të kontrolluar një popullsi, që e kishte humbur tashmë. “Lukashenko nuk mund të vazhdojë të arrestojë më njerëz,” tha ajo. “Tani, kur ai arreston një person, dy të tjerë ecin përpara.”

Gazetari Igor Ilyash, një veteran i shumë ndalimeve policore, beson se qeveria e Lukashenkos ka hyrë në një periudhë të gjatë paqëndrueshmërie. “Ajo mund ta mbajë fuqinë e saj tani vetëm me dhunë,” më tha ai. “Historia tregon se është pothuajse e pamundur të vazhdohet me forcë dhe dhunë për shumë gjatë.”

Ndonjëherë, përpjekjet e regjimit për të vendosur kontrollin duket se thjesht tregojnë se sa pak fuqi ka. Pas protestave, shprehja “Rroftë Bjellorusia” u ndalua. Por gjatë vizitës sime dëgjova njerëz që e thërrisnin atë në rrugë, duke sinjalizuar besnikërinë e tyre. Në të kundërt, në dy javë në Bjellorusi, pashë vetëm një shfaqje publike të mbështetjes për regjimin: një burrë i moshës së mesme, i veshur me pantallona të shkurtra dhe këpucë kostumi, me sa duket i dehur, endej në tryezën time të kafenesë në Minsk. “Rroftë Lukashenko,” tha ai, dhe më pas volli dhe u largua.

Shtylla më e rëndësishme e qeverisë së Lukashenkos janë forcat e sigurisë. Në kulmin e protestave, disa oficerë dhanë dorëheqjen të zhgënjyer; disa hodhën uniformat e tyre në plehra. Por kishte pak prova të tjera të dukshme të mospajtimit. Aliaksandr Azarau, i cili deri dy vjet më parë ishte një zyrtar i lartë në Ministrinë e Brendshme, më tha se policëve u ishin dhënë shpërblime bujare për të vazhduar. Institucioni është ende kryesisht i paprekur, tha ai: “Shumica e njerëzve në forcat e sigurisë nuk e kanë vendosur.”

Në shtator, më ftuan të ulem në një video-konferencë të udhëheqësve lokalë brenda Bjellorusisë. Por, në momentin e takimit, rreth një duzinë drejtuesish ishin arrestuar. Të tjerët kishin ikur nga vendi; ata dyshonin se regjimi kishte vendosur një nishan mes tyre. “Njerëzit janë mjaft të frikësuar,” i tha Tsikhanouskaya një nga pjesëmarrësit në telefonatë. “Ata po paketojnë valixhet e tyre.”

Disa kundërshtarë të Lukashenkos kanë tentuar një përgjigje më të fuqishme. Në gjashtë muajt e fundit, zyrtarët bjellorusë kanë arrestuar disa persona që kishin kontrabanduar armë në vend, me shpresën për të shkaktuar një revoltë. Vadim Prokopiev, një udhëheqës në mërgim që jeton në Varshavë, më tha se mendonte se qasja e matur e Tsikhanouskaya ishte e dënuar. “Po e shtyj dhe po e shtyj”, tha ai. “Por ata preferojnë të flasin.”

Një zyrtar i lartë në administratën e Biden-it më tha se ishte e vështirë të parashikohej një fund i hershëm i regjimit të Lukashenkos. Në korrik, Tsikhanouskaya vizitoi Shtëpinë e Bardhë; SHBA shtrëngoi sanksionet menjëherë më pas dhe e bëri këtë përsëri këtë muaj. Por masat më të sigurta për të hequr Lukashenkon duket se do të provokojnë një konfrontim rajonal. Putini nuk do të heqë dorë nga ndikimi i tij në Bjellorusi pa luftë. “Ajo duhet të mendojë për lojën e gjatë”, tha zyrtari.

Tsikhanouskaya tha se ajo nuk kishte dëshirë të përballej me Rusinë; ajo shpresonte se do të ishte e mundur një akomodim. Megjithatë, ajo pranoi se ishte Evropa, jo Rusia, ajo që mund të ofronte një vizion për të ardhmen e vendit: “Përvoja e Evropës në garantimin e sundimit të ligjit, të drejtave të njeriut, një gjyqësor të pavarur dhe mediat e lira janë të një rëndësie parësore për të renë. Bjellorusia e rilindur.”

Situata politike e bën të vështirë mbledhjen e fondeve. Grupi i Tsikhanouskaya merr shumë pak para nga mbështetësit në Bjellorusi, ku qeveria ka gjurmuar donatorët dhe i ka futur në burg. Iniciativat e ekipit mbështeten nga NGO Perëndimore dhe nga kontribues privatë, kryesisht bjellorusë që jetojnë jashtë vendit; qeveria lituaneze ofron gjithashtu siguri, hapësirë ​​për zyra dhe strehim. Por, nëse grupi pranon para direkt nga qeveria amerikane, rrezikon të përshkruhet në Bjellorusi si një kukull e Perëndimit.

Regjimi i Lukashenkos tashmë duket i vendosur për të njollosur Tsikhanouskaya. Në korrik, Grigory Azarenok, një spikere në televizionin shtetëror, e quajti atë një “lopë me mustaqe” dhe një “grua e poshtër” me “një erë të keqe“. Për vizitën e Tsikhanouskaya në Shtëpinë e Bardhë, Azarenok tha: “Një çizme e tillë lëpirëse, një servilizëm i tillë, një gëzim i tillë“. Ai preku në skenat e bombardimeve në Ukrainë, të cilat ai pretendoi në mënyrë të rreme se ishin shkaktuar nga amerikanët – një prelud i asaj që do të sillnin përpjekjet e Tsikhanouskaya.

Pavarësisht nga shanset, opozita shprehu optimizëm se Lukashenko nuk mund të vazhdonte një shtypje kaq intensive pafundësisht. “Kur ai të fillojë të reformohet, gjithçka do të zgjidhet,” më tha Franak Viačorka, një këshilltar politik. Gjeta një humor të ngjashëm optimist brenda Bjellorusisë, edhe pas valëve të arrestimeve. Shumë anëtarë të opozitës përmendën shembullin e Havelit, i cili ishte i burgosur politik gjashtë muaj para se të bëhej President. Ndër shpresat ishte Olga Kucherenko, kushëriri i së cilës, Raman Bandarenka ishte vrarë në paraburgim nga policia. “Ne do të fitojmë,” tha ajo.

Muajin e kaluar fola përsëri me Tsikhanouskaya. Kur e pyeta nëse mund ta imagjinonte veten duke luftuar kundër regjimit të Lukashenkos pesë vjet nga tani, ajo u tërhoq. “Nuk mund ta imagjinoj këtë,” tha ajo. “Që fëmijët e mi do të kalojnë pesë vjet pa babanë e tyre – absolutisht jo.”

Lukashenko duket se është vendosur për një kohë të gjatë. Me mundësinë e ndërprerjes së protestave të hapura, Tsikhanouskaya tha se ishte e pamundur të parashikohej se sa mund të qëndronte: “Mund të zgjasë shumë – shumë muaj.” Por ajo pohoi se administrata e tij ishte plagosur për vdekje, legjitimiteti i saj nuk mund të riparohej. “Regjimi është plasaritur dhe çarja po zgjerohet. Brenda regjimit po ndodhin procese që ne nuk i shohim dot.” Me opozitën e mbyllur jashtë atdheut, goditja vendimtare mund të vijë nga brenda. “Regjimi është bllokuar nga veprimet e veta – nuk ka mbetur askush për të fajësuar,” tha ajo. “Dikush brenda rrethit të brendshëm mund të vendosë se ka ardhur koha.” ♦

TË PREFERUARAT E NEW YORKER

• Si u infektuam me e-mail zinxhir.
• Dymbëdhjetë filma klasikë për t’i parë me fëmijët tuaj.
• Jeta sekrete e kërpudhave.
• Fotografia që pretendoi të kapte fantazmën e Abraham Lincoln.
• Pse amerikanët janë ende të painteresuar për ateizmin?
• Romanca e qëndrueshme e trenit të natës.

Botuar në edicionin e shtypur të numrit të 13 dhjetorit 2021, me titullin “Një revolucionare aksidentale”.

Dexter Filkins është një shkrimtar i stafit në The New Yorker dhe autor i “The Forever War” (Lufta e përhershme), i cili fitoi një Çmimin Kombëtar të Rrethit të Kritikëve të Librit.